Historia
Artaxoako lehen kokalekuak K.a. hirugarren milurtekoan daude, bi trikuharri, hilobi megalitikoak, “Enerizko Portilloa” eta “meategia” bezala ezagutzen direnak.
Erromatarren garaian, gaur egun herriak hartzen duen erdiguneaz gain, Artaxoako nekazaritzaren azalera osoan zehar sakabanatutako etxebizitza txikiak zeuden: Artadia, Elizaldea, Guencelaya. Garai hartakoa da K.o. III. mendeko milario bat, Artaxoako historian aurkitutako lehen iturri idatzia.
Goi Erdi Aroko migrazio germanikoek, artaxoar biztanleriaren zenbait landa-guneren bizitzaren amaiera suposatuko dute, eta San Joan Bataiatzailearen parrokia-elizaren inguruan kontzentratuko dira, Sarkoren ondoan (gaur egun San Pedro parrokia dena).
XI. mende amaieran. Birpopulaketa berehalakoa izango da, eta pertsonaia bat izango du buruan: Hugo de Conqués kanonigoa, Artaxoako hazkunde demografiko eta ekonomikoaren sustatzailea.
XII. mendean hiribilduak bi apezpiku emango dizkio Iruñeko gotzain egoitzari: Lope de Artajona eta Pedro de Paris. XIII. mendeak Erriberako eta Valdizarbeko artzapezpikuen artean aberatsena bezala markatuko du artaxoar priorerria. Baina XIV. mendeko izurrite eta krisiek nabarmen murriztu zuten bertako populazioa. Erabateko desolazioa saihesteko eta Koroari egindako “zerbitzu onengatik”, Karlos III.ak “hiri on” deklaratuko ditu bere bizilagun eta biztanleak, gizon aske eta infantzoiak, Lizarrako San Martinen forua edukiz, Gorteetan esertzeko eskubidea emanez, baita beste mesede batzuk ere. Une horretatik aurrera, Artajona, herri erregeorde izatera pasa zen. Erdi Aroko ilunabarrean, Europa osoan estatu moderno berriak sortu zirenean, Nafarroa bere erregeak erortzen ikusiko du Errege-erregina Katolikoen Espainian sartuz, XV. eta XVI. mendeetako gerra zibilaren ondoren agramontar eta beaumontarren artean, Artajona agramontar bihurtu zen bere harrietan gerraren suntsipena jasoz. Gerra zibilean, Beaumont leinuko jaurerripean erori zen.
Mende bat baino gehiagoko auziaren ondoren (1621), Erreinuko Errege Kontseiluak “hiri ona” maila berrezarri zuen, Artaxona Errege Ondare eta Koroara sartuz.
Historikoki artaxoar ekonomia, Nafarroako herri gehienetan bezala, nekazaritzari lotuta egon da. Hala ere, nekazaritzak izan duen garapenaren ondorioz, ez dira hogeita hamar pertsona baino gehiago lan horretan soilik aritzen.
Gaur egun, ekonomia oso dibertsifikatua dugu, eta abeltzaintzak garrantzi handia du bertan, txerri-, behi- eta ardi-txerri-haztegi eta -haztegiekin batera, hogeita hamar mila abere baino gehiago baitaude. Industria-sektoreak bira eman du, eta, horren ondorioz, sektore horretan erabilitako eskulana adineko herrietara lekualdatu behar izan da. Familia enpresa txikiak dira artisau produktuak egiten gehien nabarmendu direnak. Hala ere, badugu zerbitzu sektore bat indarrez azaleratzen dena.
Irailaren 7an hasiko dira Jerusalemgo Ama Birjinaren omenezko herriko jaiak. Egun erdiko ordu batean, herriak mutazio bat jasaten du. Urteko gainerako egunetan, herria oso lasaia da, eta bere istilu eta ika-mikak alde batera utzi eta jai horien bederatzi egunez gozatzeko prest dago.
Oso ospetsua den beste jai bat abuztuko azken asteburuan ospatzen diren Erdi Aroko Merkatuak dira.
Artaxoako pertsonaia ospetsu gisa, Jose Maria Jimeno Jurio nabarmendu dezakegu.
1927ko maiatzaren 13an jaio zen Artaxoako nekazari familia batean. Tokiko historia, arte eta etnografiako hainbat gai lantzen hasi zen, aurrerago garrantzi handiagoko lanei bide emango zietenak. Iruñeko San Pedro auzoko liburutegiko zuzendaria 1985era arte. Ordutik aurrera, Iruñerriko toponimia biltzeko proiektuari ekin zion. Emaitzak Euskaltzaindiaren Onomasticon Vasconiae seriean argitaratu dira, eta onomastika Batzordeko kide izan zen bertan.
1991tik Nafarroako toponimiaren bilketa zuzendu zuen 45 liburuki argitaratuz. Azken urteetan euskararen historia aztertzeaz arduratu zen, eta horren fruitu izan dira hainbat liburu eta hogei bat artikulu. Eusko Ikaskuntzan lehendakariorde izan zen Nafarroatik. 1991n Euskaltzaindiko ohorezko euskaltzain izendatu zuten. Sabino Arana Fundazioak 1997an eman zion saria, eta Manuel Lekuona saria izan zen 1998an.